"Op het moment dat het aantal keuzes te groot wordt, en de verschillen tussen de keuzes te klein, neemt het aantal beweegredenen (om te kiezen, EM) af – en daarmee iemands autonomie. Daardoor vermindert ook de gevoelde vrijheid: je kan moeilijker tot een keuze komen. En dat heeft – als je veel keuzes moet maken – ‘stress’ tot gevolg."
Dat schrijft Rob Wijnberg in een erg boeiend artikel over keuzestress, afgelopen woensdag in nrc.next. Het stuk is ook beschikbaar op het weblog van nrcnext.
Op een aspect in het artikel ben ik het niet met Wijnberg eens. Hij stelt: "Een willekeurige greep is (...) geen keuze – er gaat geen reden aan vooraf." Daar zijn twee redenen voor.
Allereerst kan willekeur een keuze zijn met een heel goede reden: een niet doordachte keuze kan nieuwe ervaringen opleveren en daar kun je van leren. Michiel Waaijer getuigde daar in 2006 van - in hetzelfde nrc.next - in een artikelenreeks geïnspireerd door het boek 'The Dice Man' van Luke Rhineheart. Zelf schreef ik over deze gedachte al eens op dit weblog.
Daarnaast is de vraag of een willekeurige greep wel zo willekeurig is. In 'Het slimme onbewuste' noemt auteur Ap Dijksterhuis verschillende voorbeelden, waarbij er een - onbewuste - reden is voor veel van onze willekeurige keuzen. Het verklaart onder andere waarom er relatief meer mensen met de naam Jack (of in dit geval misschien zelfs zonen van een vader die Jack heet) in Jackson wonen.
In het verhaal van Wijnberg ontbreekt nog een belangrijke oorzaak van keuzestress. Auteur Barry Schwartz rept erover in zijn boek 'The Paradox of Choice'. Daarin stelt hij dat met veel zorg en bewust genomen beslissingen vaak teleurstellen omdat al die energie die we erin steken leidt tot hogere verwachtingen dan de keuze waar kan maken.
De boodschappen van Dijksterhuis en Schwartz sluiten wel aan bij het verhaal van Wijnberg in de volgende conclusie: we worden bij tegenvallende keuzen niet zozeer teleurgesteld door de intrinsieke betekenis van de keuze zelf. Het gaat er veel meer om dat de illusie van autonomie en de autonome keuze wordt doorgeprikt.
Interessant onderwerp. Met mijn abonnement op NRC-next was het artikel me ook opgevallen. De 'willekeurige keuze' van Wijnberg betrof de enorme hoeveelheid verschillende potten jam waar niet uit gekozen kon worden.
BeantwoordenVerwijderenHet is als het gooien met de dobbelsteen maar hoe je ook gooit het is altijd 6, zes, six, zes stippen of
op een andere manier.
Je zou bovendien kunnen zeggen dat met de dobbelsteen-methode je wel kiest. Je kiest ervoor om het lot te laten bepalen dat wat je gaat doen.
Hoe dan ook, interessante materie. In het leven kun je iedere dag zoveel keuzes maken, helaas kiezen we meestal niet. En als we kiezen, kiezen we bijna altijd onbewust en dat onderbewuste wordt nogal eens gestuurd. Kortom als we daar iets aan konden doen, dan zou dat het leven veel zinvoller kunnen maken.
Dan loop je misschien zomaar de marathon in New York en steun je 'terloops' ook nog een goed doel.
Peterter
Ik vind het een goede reactie, met een paar interessante punten. Ik vind ze alleen niet stroken met mijn opvatting over het stuk van Rob.
BeantwoordenVerwijderenTen eerste en de keuze tot een willekeurige keuze een keuze op zichzelf. Deze keuze staat boven het grotere geheel aan absolute keuzes waar tussen te kiezen, en is daarom niet relevant bij individuen die een feitelijke keuze willen maken.
Daarbij wil ik graag ook nog opmerken dat een individu behoorlijk stevig in zijn schoenen moet staan wil hij zichzelf overgeven aan willekeur. Dit zou dus niet opgaan voor de groep waar het om gaat, de onzekere besluitelozen. Deze besluitelozen zijn vaak ban voor een verkeerde keuze, en zullen daarom altijd zelf de keuze willen maken, in plaats van de keuze over te dragen aan de willekeur.
Het slimme onbewuste is eveneens een interessant onderwerp, ware het niet dat het naar mijn mening niet relevant is voor het artikel in nrc.next.
Het gaat om het gevoel van keuzevrijheid, en dat gaat niet op als men keuzes maakt met het onderbewust zijn, wat op zichzelf al zegt dat we ons niet bewust zijn van de keuzes, en daarmee dus niet het gevoel hebben een keuze te maken
Ik vind de stelling uit "The paradox of choice" een goede aanvulling op het artikel. Het onderstreept nog meer de negativiteit die uit deze keuzevrijheid komt.
Jesper Verhey
Dank Peterter en Jesper voor jullie reacties. Een paar gedachten naar aanleiding daarvan...
BeantwoordenVerwijderen@Peterter: Kiezen voor dobbelstenen is inderdaad ook kiezen, maar dan zonder de balast je te moeten verdiepen in de voor- en nadelen en aspecten van alle keuzen.
@Jesper: Kiezen voor dobbelstenen doe je als het je niet (goed) lukt een feitelijke keuze te maken. Goed punt dat onzekerheid juist leidt tot het willen maken van een bewuste keuze, naar houvast dus.
Ik vind het slimme onbewuste-concept wél relevant in dit kader. Je hebt het gevoel zelf en in volle vrijheid gekozen te hebben voor woonplaats X, maar dan blijkt dat je dat mogelijk gedaan hebt om de futiele reden dat je voornaam met dezelfde letter begint. Dat idee is voor mij belangrijk om het concept van keuzevrijheid te relativeren. Ook als je denkt een keuze te maken, ligt daar veel onbewusts aan ten grondslag.
Ofwel: het gevoel van keuzevrijheid gaat ook op als je onbewust kiest, omdat je brein een 'verhaal' bedenkt om die keuze te verantwoorden (woonplaats X heeft veel voorzieningen en is toch landelijk gelegen). Dijksterhuis legt dat idee goed uit in zijn boek.